اختلالات صدای گفتاری
اختلالات صدای گفتاری به چهارگروه تقسیم میشود.
- تاخیر واجی
- اختلالات واجی باثبات
- اختلالات تولید
- اختلالات واجی بی ثبات
اختلالات واجی با ثبات
اختلالات واجی با ثبات در کودکانی که هم الگوهای رشدی تولید و هم الگوهای غیر رشدی تولید را بکار میگیرند دیده می شود.
الگوهای خطا در این کودکان به صورت ثابتی با داشتن خطای مشخصی تولید می شوند.
عملکرد این کودکان در تکالیف آگاهی واجی ، فرا زبانی و خواندن نوشتن ضعیف است.
کودکان دارای اختلال واجی با ثبات در تکالیف دهانی حرکتی و برنامه ریزی حرکتی گفتار عملکرد طبیعی دارند.
کودکانیکه اینگونه خطاها را از خود نشان می دهند در قواعد زبانی شمکلات شناختی زبانی دارند.
رشد صداهای گفتاری کودکان:
رشد صداهای گفتاری کودکان را از دو طریق می توان تحلیل کرد : ۱- واجی ، ۲- آوایی
تحلیل آوایی به نحوه تولید صدای گفتار (محارت های تولیدی- حرکتی ) گفته میشود.
در یک رویکرد آوایی،تولید صدای کودک در بافت کلمه از نظر درجه ی صحت تولید و درصد کودکانیکه در یک گروه سنی دارای سطح تولیدی صحیح قابل قبول هستند مورد بررسی قرار میگیرند.
تحلیل واجی به نحوه استفاده از صدای گفتار (عملکرد ها /رفتار /سازمان دهی سیسم صدای گفتار )گفته میشود.
تحقیقات پیشین تحلیل واجی همخوان ها تمرکز داشت.
محققان باید تصمیم بگیرند که :
– آیا یک صدا در تمام موقعیت های کلمه درست تولید میشود (آغاز ، میان و پایان کلمه ) یا فقط در موقعیت آغاز و پایان ؟
– حداقل درصد کودکان از یک گروه سنی که می توانند یک صدا را به درستی تولید کنند.[irp]
در تولید واجها و صداهای کودکان چه چیزهایی را باید در نظر گرفت؟
در اکتساب واج ، یک تمایز را می توان بین تولید ( تولید صحیح صدا در حداقل دو تا از سه موقعیت ) و
تسلط واجی (مثلا تولید صدا در هر سه موقعیت به صورت صحیح ) گذاشت .
تمایز دیگر بین ظهور واج (تولید صحیح واج حداقل یک بار )و ثبات واج (تولید صحیح صدا حداقل دو تا از سه تلاش )را نیز باید در نظر گرفت .
سن اکتساب صداها:
سه سن اکتساب را میتوانیم در نظر بگیریم :
- سن تولیدات (۵۰% کودکان بتوانند آن صدا را حداقل در دو موقعیت صحیح تولید کنند )
- سن اکتساب (حداقل ۷۵% از کودکان در یک گروه سنی بتوانند صدا را در تمام موقعیت ها به درستی تولید کنند )
- سن تسلط (حداقل ۹۰% از کودکان در یک گروه سنی بتوانند صدا را در تمام موقعیت ها به درستی تولید کنند ).
به صورت کلی کودکان ۴ ساله با رشد طبیعی مهارت های تولیدیشان بسیار شبیه و در حد بزرگسالان است.
مهارت های تولیدی و واجی کودکان تا نزدیک ۸ سالگی بهبود و تکمیل می یابد .
باید توجه شود که شیوه ی تولیدی کودکان مختلف متفاوت است و لازم نیست که حتما یک پروسه یکسان و خاصی را دنبال کند
عوامل موثر بر وضوح صداهای گفتاری:
عواملی که وضوح صدای گفتار را تحت تاثیر قرار میدهند شامل:
۱)تعداد و نوع خطاهای صدای گفتار
۲) ثبات خطا ها
۳) بسامد وقوع خطاها
۴)الگوهای واجی
ثبات خطا:
نشانگر میزان بروز خطا در زبان است .
هر چه ثبات خطا بیشتر باشد یعنی میزان بروز خطا در کلام بیشتر است
در نتیجه درک شنونده از گفتار گوینده ناقص و سخت است .
تعداد بافت هایی که در آن کودک صدا را صحیح تولید میکند برخی علائم را راجع به ”ثبات خطا ”به ما می دهد .
هر چه ثبات خطا کمتر باشداصلاحش راحت تر است.
اگر خطاهای کودک در بافتهای مختلف بی ثبات باشد اصلاح صداها آسانتر از زمانی است که آن خطاها در بافتهای مختلف با ثبات است. [irp]
الگوها/فرایند های واجی:
تجزیه تحلیل فرایند های واجی میتواند الگوهای خطای کودکان را نشان بدهد.
فرآیند واجی به تغییرات سیستماتیک صدا یا ساده سازی صداها گفته میشود.
انواع فرایندهای واجی:
- حذف همخوان انتهایی در کلمه
- حذف هجای بدون تکیه
- اغلب هجای ضعیف و بدون تکیه در موقعیت ابتدای کلمه و گاه وسط کلمه حذف می شود
- همتاسازی
- کاهش خوشه ی همخوانی
- واج افزایی درونی : یک جز که معمولا واکه ای بدون تکیه است وارد هجا می شود
- قلب /جابه جایی
- ادغام (coalescence ): خصوصیاتی از دو مختصه مجاور با هم ترکیب شده و یک صدای جدید جایگزین دو صدای قبل میشود
- همگونی شدگی (assimilatory/harmony process ) :
یک صدا تحت تاثیر صدای دیگر قرار می گیرد سپس هر دو صدا به هم شبیه می شوند و گاهی یکسان می شوند.
این تغییرات صدا می تواند بصورت همانند سازی پیش رو باشد.
یعنی صدایی که باعث تغییر یافتگی صدای دیگر شده زودتر بیاید مثلا gate [geik]
می تواند به صورت همگونی پس رو باشد یعنی صدایی که باعث تغییر یافتگی شده است بعد از صدای تغییر یافته بیاید . مثلا soup [pup]
- قدامی شدگی fronting
- خلفی شدگی (backing ) : صدای مورد نظر با صدای خلفی جایگزین می شود .
- انسدادی شدگی (stopping ) :به جای صدای سایشی و انسایشی صدای انسدادی می آید.
- غلتان شدگی روان هاgliding of liquids
- انسایشی شدگی (affrication )
- واکه شدگی (vocalization )
- خیشومی زدایی (denazalization )
- انسایشی زدایی (deaffrication )
- جانشینی چاکنایی ( glottal replacement ) :صدای انسدادی چاکنایی جانشین صدای دیگر می شود .
- واکدار شدگی پیش واکه ای (prevocalic voicing ) :همخوان های بی واک در موقعیت پیش واکه ای واکدار می شوند .
- بی واک شدگی همخوان انتهایی ( devoicing of final consonant ) [irp]
دلایل مفید بودن تجزیه تحلیل الگو های واجی در اختلالات صداهای گفتاری:
- تجزیه تحلیل الگوهای واجی، سیستم کلی واجی کودک را برای ما توصیف و تشریح میکند .
- تجزیه تحلیل الگوهای واجی،استفاده از الگو در تسهیل درمان:
زمانی که یک الگو ی خطا را برای درمان انتخاب میکنیم ،میتوانیم خطاهایی را که ناشی ازآن الگوی خطا هستند را بهبود دهیم.
تداوم فرایند های طبیعی:
فرایند های ساده سازی اولیه معمولا نشاندهنده اختلالات گفتار کودک است.
برخی از الگوهای تلفظی مشابه تلفظ هایی است که در کودکان طبیعی دیده میشود.
استفاده مداوم از فرایند های اولیه نشان دهنده ی یک اختلال رشدی است.
از این رو وقوع تداوم در فرایند های طبیعی از ویژگی های اختلال گفتار کودک است .
ابتدایی ترین فرآیندهای واجی مانند ساده سازی نشان دهنده تثبیت الگوهای تلفظی اولیه و ناتوانی در پیشرفت واجی است.
عدم تطابق زمانی :
برخی از فرایند های ساده سازی اولیه در مراحل بعدی رشد واجی دوباره اتفاق می افتند .
این وضعیت را عدم تطابق زمانی میگویند .
مثلا velar harmony که باید در مراحل قدیمی تر وجود داشته باشد در سن پنج سالگی هنوز دیده میشود .(یا انسداد سایشی ها و یا کاهش خوشه با ایجاد یک واکه )[irp]
فرایند های غیر معمول و غیر متعارف اختلالات صداهای گفتاری :
اطلاعات در دسترس در مورد فرایند های واجی گفتار کودکان از مطالعات جمعیتی محدود به دست آمده است.
اغلب نویسندگان به نمونه داده های حاضر در مطالعات روزانه ی رشد زبانی یک یا دو کودک توجه میکنند .
بنابر این در تفسیر آن چیزی که ادعا میشود طبیعی یا غیر طبیعی است باید محتاطانه عمل کرد .
فرایند هایی که در گفتار مختل کودکان اتفاق می افتد ولی در رشد گفتار طبیعی این فرایند ها گزارش نشده اند را فرایند های غیر معمول و غیر متعارف میگویند.
این فرایند ها با الگو های واجی رایج مشاهده شده در کودکان با رشد واجی طبیعی و کودکان با تاخیر در رشد واجی متفاوت و متمایز هستند .
مثال:انسدادی شدگی روان ها ،غلت شدگی سایشی ها .
Systematic sound preference (ترجیح صدایی سیستماتیک):
الگوهای صدایی که در آن یک بخش یا دو بخش را برای تعداد زیادی از صداها به کار می برند .
گاهی یک صدای خاص را برای تعداد ی یا حتی همه ی واج های موجود در یک دسته ی صدایی خاص جانشین میکند (مثلا سایشی ها ).
در واقع صداهای خاص را در گفتارشان تولید نکرده و در عوض تولید صداهای خود را ساده میکنند تا زمانی که سیستم واجی استاندارد فرد بزرگسال را یاد بگیرند .
علت این ساده سازی احتمالا شامل فاکتور هایی مثل :
محدودیت ها ،عدم بلوغ کامل فیزیولوژیکی و درکی و فقدان آگاهی و دانش زبان شناختی کودک است .
احتمالاتی در مورد الگو های واجی:
- یک توضیح برای وقوع یک الگوی خطا ممکن است این باشد که کودک کلمه ی بزرگسال را خوب درک نکرده و بد فهمیده باشد.
- خزانه پایه ای برای واژه ی هدف واژه ی گفته شده باشد.
- عملکرد سیستم درکی کودک مناسب باشد و هماهنگی واژگانی بین آنچا که کودک درک کرده و آنچه که در خزانه ی واژگانیش در ذهن ذخیره کرده با تولید استاندارد بزرگسال هماهنگی وجود داشته باشد ،
اما کودک یک قانون تولید واجی داشته باشد .(مثلا حذف همخوان پایانی را انجام دهد .)
- شاید کودک مشکل ”حرکتی“ تولید دارد (درک سالم است ولی به لحاظ حرکتی مشکل وجود دارد).[irp]
ارزیابی اختلالات صداهای گفتاری
تست درک و تمیز صداهای گفتاری:
در سال های ابتدایی تحقیقات آسیب شناسی گفتار و زبان تصور می شد که کودکانی که خطاهای تولیدی دارند قادر نیستند که تفاوت های بین خطا های خود و تولید استاندارد بزرگسالان را درک نمایند. و گفته می شد که بسیاری از مشکلات واجی در نتیجه نقایص و مشکلات درکی است .
نتیجه این فرضیات آن شد که ارزیابی تمیز صداهای گفتاری که حیطه وسیعی از تقابل های صدا ها را در برداشت به عنوان جریان استانداردی از مجموعه ی ارزیابی ها شد .
تست تقابل واجی:
یعنی درک و تمیز دادن بین تولیدات استاندارد و صحیح بزرگسالان و خطاهای تولیدی خودش .
ارزیابی آگاهی کودک از تقابل های واجی به ما اطلاعاتی درباره ی سیستم درکی واجی کودک می دهد .
بنابر این اگر به این مشکوکیم که خطاهای واجی کودک به علت نقص درکی اوست ، تست های درکی می تواند مفید باشد .
یک روش برای ارزیابی تمیز این است که صدای خطا را با صدای مورد هدف در تقابل قرار دهیم .
برای این کار نیاز به تعداد زیادی جفت کمینه دایم که صدای خطا در آنها با صدای خطا در تقابل قرار گیرد .
ارزیابی وضوح در اختلالات صداهای گفتاری
وضوح گفتار:
یعنی درصد کلماتی که در نمونه گفتاری فرد درک می شود .
وضوح گفتار خود انگیخته نشان دهنده ی توانش و کفایت ارتباطی کلامی فرد است.
مهمترین عامل در هنگام تعیین نیاز فرد به مداخله درمانی و برای ارزیابی کارایی و تاثیر گذاری استراتژی های درمانی، است.
همچنین فاکتوری است که اغلب اوقات توسط آسیب شناس گفتار و زبان و شنوندگان معمولی هنگام قضاوت درباره ی شدت اختلال واجی مورد استناد قرار می گیرد .
وضوح گفتار تحت تاثیر متغیر های گوناگونی تغیر می کند مثل :سطح ارتباط (تک کلمه -مکالمه ) ،عنوان بحث ،سرعت گفتار ،آشنا بودن شنونده با گوینده، آهنگ کلام و روانی کلام گوینده .[irp]
روشهای ارزیابی وضوح گفتار در درمان اختلالات صداهای گفتاری:
روش های مختلفی برای ارزیابی وضوح گفتار وجود دارد.
معتبر ترین رویکرد open-set word identification procedure است.
برای محاسبه درصد کلماتی که از نمونه کلامی(باز و راحت) درک میشود اندازه گیری می گردد .
نمونه ی گفتاری کودک توسط شنونده ای دیگر غیر از آزمونگرش شنیده می شود و بر اساس تعداد کلمات درک شده توسط او درصد وضوح گفتار محاسبه می شود :
- یک کودکان یک ساله طبیعی ۲۵%کلامشان توسط افراد غریبه درک می شود ،
- یک کودکان دو ساله طبیعی باید ۵۰% کلامش توسط غریبه ها درک شود ،
- یک کودکان سه ساله طبیعی ۷۵% (در مطالعات مختلف بین ۸۰-۵۰% ) باید مفهوم و واضح باشد ،
- یک کودکان چهار ساله طبیعی ۸۵% گفتارش باید واضح باشد.
- یک کودکان پنج ساله طبیعی باید ۹۵% کلامش توسط غریبه ها درک شود .
کودک سه ساله و بالا تر که گفتارش برای دیگران مفهوم نیست کاندید برای درمان هستند .
ارزیابی شدت اختلالات صداهای گفتاری:
شدت اختلال واجی یعنی اینکه اختلال صدای گفتاری تا چه حد مهم و چشمگیر است.
میزان آن با عناوینی مثل خفیف ،متوسط و شدید مشخص می شود .
برای نشان دادن درجه ی شدت اختلال از درجه بندی های عددی و یا پیوستار استفاده می شود .
درمانگران برای تعیین درجه ی شدت از هر دو روش اجزا منفرد و کل کلمه استفاده می نمایند .
یک وش عینی برای اندازه گیری شدت مشکل در کودکانی که اختلالات واجی رشدی دارند PCC (percentage of correct consonant ) یا درصد همخوان های صحیح می باشد .
برای PCC لازم است که آزمونگر در مورد درست یا غلط بودن صداهای منفردی که در طی گفتار پیوسته فرد تولید می شود قضاوت نماید .[irp]
روش انجام PCC :
یک نمونه از گفتار پیوسته ی فرد را ضبط کنید.
فقط همخوان ها را در کلمات مورد توجه قرار دهید ،
تعداد کل همخوان های صحیح رامحاسبه کرده و نسبت به کل همخوان های بیان شده به صورت درصد بیان می کنیم
- ۱۰۰-۸۵% خفیف
- ۸۵-۶۵% خفیف تا متوسط
- ۶۵-۵۰% متوسط تا شدید
- کمتر از ۵۰%شدید .
اختلالات صداهای گفتاری و ارزیابی تحریک پذیری
محققان می گویند که کودکانی که بتوانند هجاها یا کلماتی را که صدای هدف را دارند تقلید نمایند ،احتمالا توان اصلاح خود انگیخته آن صدای خطا را خواهند داشت .
تست کردن تحریک پذیری صرفا یک راهنمای کلی است برای تشخیص دادن مراجعی که خطا های واجی خودش را بدون مداخله درمانی ما اصلاح می کند .ب
رای ارزیابی تحریک پذیری ما صدای خطا را چند بار به کودک باز خورد می دهیم (با استفاده از سلسله مراتب راهنمایی ) .
بررسی الگوهای خطا در اختلالات صداهای گفتاری:
الگوهای خطا یا فرایند های واجی کودک را همانطور که در بالا توضیح داده شد استخراج می کنیم .
تست ثبات:
تست ثبات برای تصمیم گیری در مورد اینکه آیا خطا های کودک از نوع با ثبات است یا بی ثبات لازم است .
تعیین با ثبات بودن یا بی ثبات بودن خطا ها برای تعیین مسیر درمان لازم است .
درمان اختلالات صداهای گفتاری:
هدف از درمان های مبتنی بر واج شناختی سرکوب الگوهای خطایی است که باعث کاهش وضوح میشوند.
این تکنیک ها با استفاده از معنی تشویق به سازماندهی مجدد سیستم صوتی میکند.
یک برنامه واجی بر اساس ترکیبی از نظریه های اختلال واج شناختی و سبک یادگیری کودکان ارائه شد.
این برنامه به منظور تسهیل تغییر در مهارت های واج شناختی با هدف قرار دادن آگاهی کودک واستفاده از ویژگی های متا زبانی و ماهیت تقابل واج ها طراحی شده است.
نیاز است که کودکان به صورت فعال در فعالیت یادگیری شرکت کنند.
کودکان تشویق به اکتساب و سازمان دهی مجدد اطلاعات واجی میشوند.
تحقیقات مختلف نشان دادند که درمان بر پایه تقابل های واجی بهترین درمان برای کودکانی است که اختلالات واجشناختی با ثبات دارند.[irp]
minimal pair contrast:(روش تقابل جفت های کمینه ):
روش جفت کمینه اغلب زمانی استفاده میشود که تجزیه تحلیل الگوهای خطا استفاده شده الگوهای واضحی آشکار هستند .
زمانی که دو یا بیش از دو صدای گفتاری به علت مشکل در مختصه هایشان به یک صورت تولید میشوند ار این روش استفاده میشود .
علت :مختصه های ممیزه ی آنها تولید نشده است یا اینکه اجزایش حذف شده است
روش درمانی مبتنی بر زبان شناختی میباشد .
تمرکز بر ایجاد تقابل های صوتی ضروری برای تمایز دادن یک کلمه از کلمه ی دیگر دارد .
از این روش در افرادی که همخوان انتهای کلمه را حذف می کنند به خوبی استفاده می شود .
مراحل درمان اختلالات صداهای گفتاری:
۱) بر پایه خطاهای واجی کودک:
صدایی را که در تقابل با صدای مورد هدف است را انتخاب کنید .
مثلا اگر کودک به جای š/ / /t/ میگوید :shape ,tape و یا she , tea وبرای هر کدام از کلمات که صدای هدف را دارند ۵ تصویر انتخاب کنید .
۲) مراجع را در آموزش جفت های متقابل ،در سطح ادراکی دخیل کنید .
(مثلا من میخواهم که هر وقت که من اسمی را بیان کردم تو تصویرش را به من نشان دهی .)
۳) تولید حرکتی مراجع را درباره ی هر یک از کلماتی که واج را به صورت غلط در خود دارند را از قبل ارزیابی کنید.
چنانچه لازم باشد تولید واج هدف را با او تمرین کرده و آموزش دهید .
۴) مراجع را وادار کنید که هر یک از کلمات کمینه ی مورد نظر را بصورت تقلیدی تولید کند .
۵) مراجع را در آموزش جفت های کمینه تقابلی وادار کنید .
در سطح تولیدی مثلا من می خواهم به من اسم هر تصویری که نشانت میدهم را بگویی .
وقتی کلمه ی toe را بگویی منم این عکس را بر میدارم .
۶)مراجع را در تکلیفی وارد کنید که در آن فرد باید هر یک از کلمات کمینه را با عبارات انتقالی ادغام کند .
(مثلا من می خواهم تو به تصویر اشاره کنی و آن را نام ببری با گفتن این جمله که : من یک …. دارم .)
۷ )تفکیک عبارات انتقالی به این صورت که هر دو تا کلمه ی کمینه را در یک عبارت بکار برد .
(مثلا من یک tape وshape پیدا کردم .)
در مواردی که جفت کلمات متقابل معنا دار مناسب آن صدا را پیدا نکردید میتوانید از کلماتی نزدیک به جفت های کمینه استفاده کرد.
در اینجا ممکن است که یکی از کلمات بی معنی باشد که میتوان یک تصویر خیالی برای کلمه ی بی معنی ساخت و حین تولید به آن اشاره کنید .
گاهی جفت های کمینه شامل یک کلمه که صدای هدف را دارد و کلمه ی دیگری است که الزاما غلط تولید نمیشود .
اغلب این مساله برای کار روی تقابل بین صدای هدف و یک یا چندین صدای دیگر است که شامل مختصه های متفاوت متعددی نسبت به صدای هدف هستند .که به آن maximal opposition contrast می گویند.
مراحل این روش مانند روش بالا است با این تفاوت که صدای هدف با صدای مورد تقابل در مختصات ممیزه بیشترین تفاوت را دارد
Multiple oppositions therapy:
نوعی روش درمانی است که به طور همزمان تعداد متعددی صدای هدف (جهت آموزش )با یک صدا قیاس می کند .
این روش در تضاد تقابل با روشهای تقابلی منفرد قرار دارد (یعنی آنهایی که maximal یا minimal apposition هستند .)
روش تقابل چند گانه برای کودکانی که بهم ریختگی (اختلالات )چند گانه صدا دارند و با نقایص واجی شدید تا عمیق مشخص شده اند طراحی شده است .
هدف در اینجا آنست که به کودک کمک شود تا دوباره سیستم صدای خودش را سازمان دهی کند .
( به وسیله تمرکز بر جفت های تقابلی کمینه (حداقل )سرعت پیشرفت آموزش در این روش بالا است)